Epidemia koronawirusa a problem terminowej realizacji umów

1. Wstęp

Obecna epidemia koronawirusa niewątpliwie będzie miała wpływ na terminową realizację wielu umów. Po pierwsze, wielu dostawców z krajów, w których obecnie panuje stan pandemii wstrzymało lub ograniczyło produkcje, co niewątpliwie prowadzi do zaburzeń w łańcuchu dostaw. Po drugie, w samej Polsce liczba chorych z dnia na dzień rośnie, a podejmowane przez władze działania również prowadzą do braków w sile roboczej (m.in. nie każdą pracę da się wykonywać z domu). Powyższe może prowadzić do problemów z terminową realizacją przez przedsiębiorców swoich zobowiązań wobec swoich kontrahentów. Niniejszy artykuł przeanalizuje niektóre konsekwencje tego stanu rzeczy.

2. Właściwy reżim prawny

Aby znaleźć odpowiedź na pytanie jakie konsekwencje niewykonania umowy na czas grożą nam albo naszym kontrahentom, należy odrębnie przeanalizować:

1. Zawartą przez strony umowę;
2. Przepisy prawa cywilnego.

2.1. Zawarta umowa

Większość umów zawieranych pomiędzy przedsiębiorcami posiada odpowiednie postanowienia określające skutki nieterminowej realizacji zobowiązań. Przykładowo, bardzo często występującym jest obowiązek zapłaty kar umownych z tego tytułu.

W tych przypadkach jednak, aby ustalić zakres odpowiedzialności opóźniającego się podmiotu, potrzebna jest dokładna analiza umowy. Jednakże, należy pamiętać, iż nawet, w przypadkach których zawiera ona postanowienia bardzo niekorzystne dla przedsiębiorcy „dotkniętego koronawirusem”, z pomocą mogą przyjść generalne instytucje prawa cywilnego, jak np. instytucja nadużycia praw podmiotowych (art. 5 Kodeksu cywilnego).

2.2. Przepisy prawa cywilnego

W drugiej kolejności, dopiero po analizie zawartej umowy, należałoby spojrzeć na przepisy prawa cywilnego.

Przede wszystkim w Kodeksie cywilnym w Księdze Trzeciej (Zobowiązania), w Tytule VII (Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania) znajdują się:

1. Dział II – Skutki niewykonania zobowiązań (art. 471-486);
2. Dział III – Wykonanie i skutki niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych (487-497).   

To właśnie w wyżej wskazanych przepisach należałoby szukać konsekwencji niewywiązania się z zobowiązania w terminu z powodu epidemii koronawirusa.

Przepisy te różnicują, po pierwsze:

1. czy przedsiębiorca był w zwłoce;
2. czy jedynie w opóźnieniu.

Zwłoka tym różni się od opóźnienia, że jest zawiniona. Po drugie, czy mamy do czynienia z niewykonaniem zobowiązań:

1. pieniężnych; czy
2. niepieniężnych.

W przypadku opóźnienia w realizacji zobowiązań pieniężnych wierzycielowi przysługują odsetki (art. 481 Kodeksu cywilnego). Co istotne, uprawnienie to przysługuje wierzycielowi niezależnie od tego czy poniósł jakaś szkodę oraz czy opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialność ponosi (np. epidemia koronawirusa). W odniesieniu do kwestii odsetek duże znaczenie ma również ustawa z dnia 8 marca 2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych.

Pozostałe konsekwencje braku realizacji umowy w terminie uzależnione są już od winy kontrahenta. Mielibyśmy tutaj na myśli m.in. prawo do żądania odszkodowania (art. 471 k.c., 477 k.c.), prawo do nabycia rzeczy na koszt dłużnika (art. 479 k.c.)  czy prawo do odstąpienia od umowy (art. 491 k.c.). Tym samym, w trakcie sporu, można próbować twierdzić, że pandemia koronawirusa wyklucza winę dłużnika, co oznacza, że wyżej wskazane uprawnienia wierzycielowi przysługiwać nie będą.     

Należy też dodać, że na skutek epidemii koronawirusa, choć raczej w przypadkach wyjątkowych, może dojść do wygaśnięcia zobowiązania. Zgodnie z art. 475 § 1 Kodeksu cywilnego jeżeli świadczenie stało się niemożliwe skutkiem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, zobowiązanie wygasa. Wydaje się, że, co do zasady, pandemia koronawirusa do niemożliwości świadczenia nie powinna doprowadzić. Nie można jednak całkowicie wykluczyć wyjątkowych sytuacji, w których tak się jednak stanie.

2.3. Kwestie dowodowe

Niezależnie od tego co zostało napisane powyżej, nie należy zapominać, że to dłużnik będzie musiał wykazać, że zaistniały okoliczności, które wykluczają albo ograniczają jego odpowiedzialność (zob. art. 6 Kodeksu cywilnego).  

3. Podsumowanie

Podsumowując powyższe, wydaje się, że pandemia koronawirusa doprowadzi do wielu ciekaw postępowań sądowych, w których Sąd będzie próbował ustalić prawidłowy zakres odpowiedzialności dłużnika, który nie wykonał zobowiązania w ustalonym terminie.