Kiedy powstaje obowiązek zapłaty kary umownej?

I. Wstęp

Do nierzadkich można zaliczyć sytuacje, w których wierzyciele dochodzą odpowiedzialności dłużnika z tytułu kary umownej, mimo braku ziszczenia się przesłanek do jej dochodzenia. Ze względu na powyższe, w niniejszym artykule zostanie przybliżone czytelnikowi, co musi się stać, aby powstał obowiązek zapłaty takiej kary.

II. Przesłanki pozytywne

Jak podkreśla się w orzecznictwie dla powstania obowiązku zapłaty kary umownej niezbędne jest wystąpienie łącznie dwóch przesłanek pozytywnych:

• Istnienie ważnej klauzuli umownej tworzącej obowiązek świadczenia kary;
• Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.

II.1. Istnienie ważnej klauzuli umownej tworzącej obowiązek świadczenia kary

Ukształtowanie postanowienia umownego kreującego karę umowną wbrew pozorom wcale nie jest takie łatwe. Art. 483-484 Kodeksu cywilnego należą do jednych z najczęściej komentowanych. W odniesieniu do tych przepisów istnieje też niezmiernie bogate orzecznictwo sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. Innymi słowy, na osobę formułującą taką klauzulę czyha wiele pułapek, które często nie wynikają bezpośrednio z brzmienia wspomnianych przepisów. Warto zatem kreowanie tego rodzaju klauzul powierzyć podmiotom profesjonalnym albo ewentualnie z nimi chociaż takie postanowienia konsultować. Nieważność takiego postanowienia będzie miało bardzo surowe skutki dla wierzyciela. Tj. nie powstanie obowiązek zapłaty zastrzeżonej kary umownej.      

II.2. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania

Drugą z przesłanek pozytywnych jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Co istotne, wbrew brzmieniu przepisu, nie zawsze musi chodzić tutaj o zobowiązanie, a wystarczające może być naruszenie pojedynczego obowiązku[1].

Co istotne, strony mogą modyfikować podstawy lub zakres odpowiedzialności wynikający za zasad ogólnych, tj. z art. 471 Kodeksu cywilnego. Strony nie mogą jednak zastrzec, że kara umowna jest przewidziana na wypadek niewykonania obowiązku pieniężnego. W tym zakresie, art. 483 Kodeksu cywilnego ma charakter bezwzględnie obowiązujący. Natomiast wątpliwości w literaturze i orzecznictwie budzi, czy zastrzeżeni kary umownej jest możliwe na okoliczność odstąpienia lub wypowiedzenia kontraktu. Zagadnienie to, ze względu na złożoność materii, zostanie omówione w odrębnym artykule.

III. Brak szkody

Na marginesie należy zaznaczyć, że fakt powstania i wysokości szkody jest irrelewantny jeżeli chodzi o powstanie obowiązku zapłaty kary umownej (zob. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r., mającą moc zasady prawnej, III CZP 61/02, OSNC 2004, Nr 5, poz.69).

IV. Podsumowanie

Podsumowując, dochodzenie odpowiedzialności dłużnika z tytułu kar umownych wcale do aż tak łatwych nie należy. Po pierwsze, weryfikacji wymaga ważność klauzuli zastrzegającej karę. Po drugie, dokładnie przeanalizowane musi być, czy w danym przypadku możemy mówić o niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu zobowiązania. Kwestie te, na pozór proste, mogą przysparzać wielu problemów w praktyce. Ich prawidłowa analiza wymaga znajomości obszernej literatury oraz orzecznictwa Sądu Najwyższego.

[1] Przy odpowiednim sformułowaniu postanowienia umownego.